Αν και οι πηγές δεν είναι αρκετές είναι γεγονός ότι οι Απόκριες ήταν για τους σκλαβωμένους Ρωμιούς εποχή διασκέδασης. Άλλοι υποστηρίζουν πως ο χορός σε ανοιχτούς χώρους και η διασκέδαση ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά των ημερών της Αποκριάς. Ο ιστοριοδίφης, λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Δ. Καμπούρογλου αναφέρει πως ήταν μία αποκλειστικά οικογενειακή γιορτή και όλοι συγκεντρώνονταν στον γεροντότερο ή στον επισημότερο της κάθε οικογένειας. Παραδέχεται, ωστόσο, πως και στους δρόμους εμφανίζονταν μασκαράδες, αλλά ήταν ένα είδος επαγγελματιών, τα αποκαλούμενα «είδωλα».
Ο αγωνιστής και Δήμαρχος Αθήνας (1837-1841) Δ. Kαλλιφρονάς, αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι «εφέτος τις απόκρηες χορέψαμε».
Πολύτιμα στοιχεία όμως για την εποχή της Tουρκοκρατίας, μας δίνει ο γνωστός πολιτικός και περιηγητής John Cam Hobhouse (1786-1869), φιλέλληνας, αρχαιολάτρης και συνοδοιπόρος του Βύρωνα στις ανά την Ελλάδα περιηγήσεις του. Εξιστορεί ότι κατά τη διάρκεια του «Καρναβαλιού» ιδιαίτερα οι ξένοι που βρίσκονταν στην Αθήνα δέχονταν την επίσκεψη νεαρών Αθηναίων που ήταν μεταμφιεσμένοι σε Άγγλους! Ανάμεσα στα άλλα αναφέρει:
“…στις βόλτες μου κοντά στην πόλη, ήταν ένα πολύ καλό αγόρι, γενικά Τούρκος, οδηγώντας με ένα χρωματιστό κορδόνι, ένα κριάρι, του οποίου τα κέρατα ήταν στολισμένα με λουλούδια, και μερικές φορές έπαιζε ή πάλευε όπως έχουν αναπαραστήσει διάφοροι αρχαίοι γλύπτες. στο Μπαϊράμι και στο Χριστιανικό καρναβάλι χρησιμοποιούσαν αυτά τα όμορφα ζώα….
… έχουν χορούς που γίνονται σε μικρό κύκλο, και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού, όταν πολλοί είναι μεταμφιεσμένοι. Ήμασταν παρόντες εκείνη την εποχή, όταν μας επισκέφτηκε ένας νεαρός Αθηναίος ως Άγγλος…
… Εδώ υπάρχει μια αίθουσα ανάγνωσης επιπλωμένη με όλα τα χαρτιά και τις εφημερίδες της Ευρώπης, εκτός από τα αγγλικά, και υπάρχουν δύο άλλα διαμερίσματα με τραπέζια μπιλιάρδου: αναψυκτικά κάθε είδους μπορούν να προμηθευτούν στο σπίτι, για όσους επιλέγουν να κάνουν πάρτι για δείπνο. — Τα δωμάτια ανοίγουν στις οκτώ το βράδυ, κάθε βράδυ και κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού, οι συνδρομητές δίνουν έναν χορό μία φορά την εβδομάδα, στον οποίο συμμετέχουν όλοι οι σεβαστοί Έλληνες και οι οικογένειές τους…”
Σημειώνει, μάλιστα, ότι κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Αθήνα το 1810, πολλοί μεταμφιεσμένοι τον επισκέφθηκαν και τον διασκέδασαν ολόψυχα. Περνούσαν μεταμφιεσμένοι από το σπίτι του, άλλος σε βοεβόδα, άλλος σε καδή ή άλλος σε Τούρκο επίσημο ή παπά. Ως εντυπωσιακή μάλιστα καταγράφεται η ανοχή των Τούρκων στα ιδιαίτερα περιπαικτικά έθιμα των χριστιανών. Αξιοσημείωτο είναι ότι αν και οι Τούρκοι έδειχναν ανοχή, ο μητροπολίτης φρόντισε να τιμωρήσει δημόσια αυτόν που κάποτε τον σατίρισε.
Στη συνέχεια, πάντως, το εθνικό κράτος απαγόρευσε τη μεταμφίεση σε κρατικό αξιωματούχο ή ιερέα, και οι σατιρικές μασκαράτες προσαρμόστηκαν στα νέα δεδομένα.
Το έθιμο γιορτάστηκε ακόμη και στα δύσκολα χρόνια της Επανάστασης. Παρά το γεγονός ότι οι περισσότερες αθηναϊκές οικογένειες είχαν καταφύγει στη Σαλαμίνα και την Αίγινα για να διασωθούν, εκείνοι που έμειναν πίσω μετακάλεσαν τους συνήθεις πανηγυριστές, προκειμένου να γιορτάσουν την Αποκριά τους!
Καρναβάλι, Μασκαράδες και Καθαρά Δευτέρα στο Ναύπλιο – Bettina Savigny
Bettina Savigny κόρη καθηγητή πανεπιστημίου παντρεύτηκε τον Κωνσταντίνο Σχινά (1801-1857) ο οποίος κατείχε διάφορα υψηλά αξιώματα στην κυβέρνηση της Αντιβασιλείας. Το ζευγάρι έμεινε στο Ναύπλιο από τον Νοεμβρίο του 1834 μέχρι το τέλος του Μαρτίου του 1835.
Ανάμεσα στα άλλα, αναφέρει στις επιστολές της:
“« 28 Φεβρουαρίου: [….. ] Εδώ και μια εβδομάδα, ειδικά εδώ και τρεις μέρες, όλη η πόλη γέμισε με τους πιο παράξενους μασκαράδες, από το πρωί μέχρι το βράδυ. Γαμήλιες πομπές με μουσική που προηγείται. Ομάδες που χορεύουν παραδοσιακούς χορούς πολύ χαριτωμένα. Κοπάδια αγελάδων με καμπάνες και ο βοσκός με ένα κόρνο, όπως έχουν σε μας οι νυχτοφύλακες κτλ. Πολλοί ιππότες, ντυμένοι με χάρτινα κουστούμια σαν να ήταν από τη δική μας χάρτινη κωμωδία. Η γενική ατμόσφαιρα είναι πολύ αθώα, η κύρια διασκέδαση είναι να πάνε πέρα δώθε σαν μασκαράδες χωρίς να μιλούν σχεδόν καθόλου.
Οι μασκαράδες μπαίνουν μέσα στα σπίτια. Ήδη την προηγούμενη μέρα μια ομάδα μασκαράδων μας ζήτησε με ένα μυστηριώδη μπιλιέτο να τους επιτρέψουμε να μας επισκεφτούν. Στις οκτώ και μισή ανοίγει η πόρτα, μπαίνει μια σπείρα ληστών, συνεννοούνται μεταξύ τους και μας δηλώνουν, ότι περιμένουν έναν περιηγητή, μετά κρύβονται. Πράγματι έρχεται ένας ταξιδιώτης με βαριές αποσκευές, κάθεται, τρώει με την ησυχία του. Τον τουφεκίζουν, δοκιμάζουν αν είναι πραγματικά νεκρός (σκηνή την οποία έπαιξαν πολύ ωραία) και τον πηγαίνουν έξω. Μετά τρώνε και πίνουν οι ληστές, τα χρήματα τα είχαν βάλει στην άκρη. Το θύμα της ληστείας που είχε μόνο προσποιηθεί πως είχε πεθάνει, κλέβει τώρα τα δικά του λεφτά, τουφεκίζει τον αρχηγό των ληστών, οι άλλοι φεύγουν και αυτός πηγαίνει το νεκρό έξω, μαζεύει τα πράγματά του, μας χαιρετάει και μας αφήνει ένα αινιγματικό μπιλιέτο και εμείς δεν ανακαλύψαμε ακόμη ποιος ήταν.»
Η Καθαρά Δευτέρα έπεσε, το 1835, στις 2 Μαρτίου.
Η Μπεττίνα γράφει στο ημερολόγιό της:
«Σήμερα είμαι σχεδόν καλά. Ο Σχινάς, μετά από τον περίπατό μας, ξάπλωσε πάλι στο κρεβάτι λόγω της αδυναμίας και των πόνων του, κοιμάται ακόμη, σε λίγο θα είναι έξι η ώρα. Σήμερα αρχίζει η αυστηρή νηστεία, δηλαδή μέχρι το Πάσχα για αυτούς που την τηρούν αυστηρά, για όλους όμως απαγορεύεται τουλάχιστον για την πρώτη και τις τελευταίες δυο εβδομάδες το κρέας, το ψάρι, το βούτυρο, το αυγό, το λάδι και το τυρί. Το κρασί πάντως επιτρέπεται και έτσι γίνεται σήμερα η μεγάλη εορτή για την αρχή της νηστείας. Όλο το Ναύπλιο πέρασε την πανέμορφη μέρα στη βραχώδη πλαγιά του Παλαμηδιού προς τη θάλασσα (που τη λένε σήμερα την Αρβανιτιά). Αμέτρητες ομάδες κάθονταν διασκορπισμένες, τρώγανε πορτοκάλια και διάφορα ζυμαρικά που δεν περιείχαν κανένα είδος λίπους και ήταν πολύ νόστιμα. Τρώγανε αχινούς και πίνανε τεράστιες ποσότητες, τραγούδαγαν και αλάλαζαν. Εδώ δεν συμβαίνει τίποτε αναξιοπρεπές, όπως στο καρναβάλι στη μεγάλη αρματοδρομία στη Ρώμη. Έτσι ήταν όλες τις ημέρες.»
Και με τη μεταφορά της πρωτεύουσας, η Αθήνα έγινε η πρωτεύουσα της αποκριάς.
Συνεχίστηκαν τα έθιμα της αποκριάτικης σάτιρας, όπου στο στόχαστρο ήταν οι πολιτικές εξελίξεις, οι γιατροί και οι δικηγόροι, οι ευρωπαίοι (οι φράγκοι), και ασφαλώς την τιμητική τους είχαν οι κυβερνήσεις και οι αρχηγοί των κομμάτων. Αν και μετά την επανάσταση του 1862, στα χρόνια του Οθωνα η αστυνομία έδειχνε μικρότερη ανοχή στην πολιτική σάτιρα. Στα επόμενα χρόνια δεν συναντάμε συχνά περιστατικά απαγόρευσης από το κράτος, και πολιτικές σατιρικές μασκαράτες συνεχίζουν να καταγράφονται στις εφημερίδες μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα.
«Μουντζουρωμένοι ή ρυπαρώς ενδεδυμένοι μασκαράδες δεν θέλουσι ληφθή υπ’ όψιν, όπως και αι υβριστικαί αλληγορίαι καθ’ ωρισμένων προσώπων ή τάξεων» εφ. «Ακρόπολις», 22/1/1890
ΠΗΓΕΣ
Τα δρώμενα της αποκριάς και οι ρίζες τους
Καρναβάλι, Μασκαράδες και Καθαρά Δευτέρα στο Ναύπλιο – Bettina Savigny, Ρεγγίνα Quack- Μανουσάκη
Ναυπλιακά Ανάλεκτα VII, Έκδοση Δήμου Ναυπλιέων, Δεκέμβριος 2009.