Το Πάσχα στην Τουρκοκρατία
Το Πάσχα των χριστιανών είναι η γιορτή της χαράς, της Ανάστασης. Η Σαρακοστή, της νηστείας και της περίσκεψης, δίνει τη θέση της στη Λαμπρή και το παραδοσιακό φαγοπότι. Τα ήθη και τα έθιμα του Πάσχα άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στον Ελληνισμό, στο πέρασμα των χρόνων.
Το Πάσχα των Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας έχει απασχολήσει τους Έλληνες και ξένους ερευνητές.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες γιόρτασαν το Πάσχα, άλλοτε με πίκρα, πόνο και δάκρυα, με καταπίεση και απειλές, διωγμούς, βάσανα και μαρτύρια. και άλλοτε με περιόδους θρησκευτικών προνομίων όπου ο εορτασμός της Λαμπρής στην Κωνσταντινούπολη γινόταν ανεμπόδιστα.
Η πτώση της Βασιλεύουσας στις 28 Μαΐου 1453 δεν σήμανε και την κατάργηση των χριστιανικών τελετών στην κατακτημένη χώρα. Από τον πρώτο χρόνο της Αλωσης, ο Μωάμεθ ο Πορθητής δίνει στον νέο Οικουμενικό Πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο ειδικά προνόμια.
Ελληνορδόδοξος ιερωμένος και μουσουλμάνος,1819 του Λουί Ντυπρέ.
Ανάμεσά τους και η αναγνώριση της θρησκευτικής ελευθερίας των χριστιανών της αυτοκρατορίας, καθώς και η διατήρηση των ηθών και εθίμων τους. Ειδικά για το Πάσχα στην Κωνσταντινούπολη, το πρώτο φιρμάνι του Μωάμεθ αναφέρει ότι: «H εορτή του Πάσχα με ελευθερίαν να πανηγυρίζετε και τρεις νύκτας να μείνη ανοικτή η πόρτα του Φαναρίου για τους Χριστιανούς, όπου τα προάστια ήθελον θελήσει να εκκλησιασθώσιν εις το Πατριαρχείον», εντολή που ανανεώνεται από τον σουλτάνο Σελίμ το 1519.
Φυσικά, η ομαλή συνύπαρξη χριστιανών και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν είναι πάντα δεδομένη, αφού πολλές φορές η κεντρική διοίκηση ή ο τοπικός αγάς δημιουργούν ανυπέρβλητα εμπόδια στο πασχαλινό τελετουργικό, ενώ τα πράγματα δυσκολεύουν σε περιόδους διωγμών. Ομως, ακόμα κι αν τίποτα από τα παραπάνω δεν συμβαίνει, οι ραγιάδες γνωρίζουν πολύ καλά πως οι θρησκευτικές ελευθερίες εναπόκεινται στην καλή πρόθεση του εκάστοτε Οθωμανού τοποτηρητή, με αποτέλεσμα να κυριαρχεί ο φόβος, με την ευχή «Καλή Ανάσταση» να αποκτά και εθνικό περιεχόμενο.
Τον 17ο αιώνα Ευρωπαίοι περιηγητές καταγράφουν πως το Πάσχα οι χριστιανοί φιλιούνται τρεις φορές, μία στο κάθε μάγουλο και μία στο στόμα. Το Μεγάλο Σάββατο έτρωγαν μόνον μία φορά, ίσια να κρατηθούν στα πόδια τους, και στις τρεις το απόγευμα άρχιζε ο Εσπερινός που κρατούσε όλη τη νύχτα. Πολλοί είχαν μαζί τους ψωμί, μπανάνες, σύκα κ.ά. για να μην λιποθυμήσουν από την πείνα. Το ξημέρωμα άρχιζε η Λειτουργία με το «Δόξα εν υψίστοις Θεώ» και αμέσως ακολουθούσε το «Χριστός Ανέστη». Οι μαλωμένοι έσπευδαν να φιλιώσουν και να ανταλλάξουν την «αγάπη», αλλιώς θεωρούνταν ειδωλολάτρες.
Ο Σουηδός Frederic Hasselquist μας πληροφορεί για τους χιλιάδες Έλληνες που κατέκλυζαν τα Ιεροσόλυμα στα χρόνια της σκλαβιάς. Η ημέρα του Πάσχα του 1750 βρίσκει τους δρόμους της Ιερουσαλήμ πλημμυρισμένους από Έλληνες «που έκαναν χίλιες τρέλες και συναγωνίζονταν ποιος θα ξεπεράσει τον άλλο στο φαϊ και το πιοτό. Πέρασαν τον φράγκικο δρόμο χορεύοντας με συνοδεία μουσικών οργάνων. Μοναδικές στιγμές κατέγραψε ο περιηγητής με τον Έλληνα που ισορροπούσε ένα μπουκάλι γεμάτο νερό και τριαντάφυλλα στο κεφάλι του και τις χαρούμενες κραυγές με το «Χριστός Ανέστη».
Τα χρόνια της σκλαβιάς οι προετοιμασίες για τη Μεγάλη Εβδομάδα και τον εορτασμό του Πάσχα ξεκινούν από τις πρώτες ημέρες της Σαρακοστής, όταν οι δημογέροντες των πόλεων συνέρχονται για να καταρτίσουν επιτροπές «προς συλλογήν εράνων διά τους πτωχούς». Παράλληλα, τα μοναστήρια, οι μονές και τα μετόχια -ιδίως τα πλουσιότερα- μοιράζουν στους φτωχούς ψωμί, κρέας, αλεύρι, λαμπάδες, χρήματα και διάφορα μικρά δώρα. Από τη Μεγάλη Δευτέρα ξεκινά η αυστηρή καθαριότητα των σπιτιών εν όψει του Πάσχα, ενώ οι ανύπαντρες και οι νιόπαντρες ετοιμάζουν τις φορεσιές με τις οποίες θα εμφανιστούν στην Ανάσταση και την Αγάπη.
Ιερέας της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας -1821
Στην αγορά, οι έμποροι στολίζουν τα μαγαζιά τους με μύρτα και βάγια, ενώ πωλούν λαμπάδες με μαύρο κερί για τον Επιτάφιο και επιχρυσωμένες για την Ανάσταση. Οι κοπέλες που στολίζουν τον Επιτάφιο τη Μεγάλη Παρασκευή παραμένουν νηστικές όλη την ημέρα μέχρι την περιφορά του, που στις πόλεις γίνεται, για τον φόβο εντάσεων, μόνο γύρω από την εκκλησία της ενορίας, παρότι δεν υπάρχει τέτοια απαγόρευση. Το Μεγάλο Σάββατο, μέχρι την Ανάσταση, επικρατεί απόλυτη σιωπή ενώ ακούγονται μόνο τα παιδιά που γυρνούν στα χριστιανικά σπίτια μαζεύοντας αβγά και κουλουράκια ή ψέλνοντας το «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα…». Αυτή την ημέρα τρώνε ελάχιστα και πηγαίνουν όλοι στον εσπερινό που κρατά μέχρι τη νύχτα που αρχίζει η αναστάσιμη λειτουργία, έχοντας μαζί τους ψωμί, σύκα, σταφίδες κ.λπ.
Πριν από την πρώτη Ανάσταση η κλησάρισσα της ενορίας πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι και χτυπά τις πόρτες με ένα χοντρό ξύλο φωνάζοντας: «Κοπιάστε στην εκκλησιά», αφού το χτύπημα της καμπάνας επιτρέπεται μόνο σε έκτακτα γεγονότα συγκέντρωσης της κοινότητας και όχι για θρησκευτικούς σκοπούς.
Σε άλλες περιοχές της υπόδουλης χώρας η Ανάσταση γίνεται στις 3 τα ξημερώματα και ονομάζεται «αργοπορημένη Ανάσταση», με τους πιστούς να εκπληρώνουν κρυφά τα θρησκευτικά τους αισθήματα υπό τον φόβο του κατακτητή. Εν συνεχεία, με αναμμένα κεριά στα χέρια, γυρνούν σπίτι όπου τρώνε το πρώτο πασχαλινό πιάτο που είναι αβγοκομμένη χηνόσουπα με κρεμμύδι, μαϊντανό, πιπέρι και ψιλοκομμένο συκώτι αρνιού και εν συνεχεία ακολουθούν τα κρεατικά.
Το έθιμο της «αργοπορημένης Ανάστασης» διατηρείται και μετά την απελευθέρωση της χώρας σε πολλές περιοχές και είναι τόσο διαδεδομένο που η Ιερά Σύνοδος, θεωρώντας ότι αντιβαίνει στους εκκλησιαστικούς κανόνες, στέλνει στους κατά τόπους επισκόπους επιστολή κατάργησής του. Οι αντιδράσεις των πιστών, ειδικά στον Νομό Ηλείας, είναι ακραίες με αποτέλεσμα να χρειαστεί για την τήρηση της τάξης η επέμβαση του στρατού. Η συμβιβαστική λύση που βρίσκει η Ιερά Σύνοδος είναι να τελούν οι ιερείς την ιερουργία της Ανάστασης στις 12 τα μεσάνυχτα, αλλά εν συνεχεία να καλούν όσους πιστούς θέλουν να την επαναλάβουν στις 3 τα ξημερώματα. Το έθιμο αυτό, όπως και πολλά άλλα, σβήνει σταδιακά.
Την ημέρα του Πάσχα, πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει το έδεσμα της Λαμπρής, ο «λαμπριάτης», ο «λαμπρινός» ή οβελίας, όπως ονομάζεται σήμερα το πασχαλινό αρνί. Όσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα θρέφουν τον προηγούμενο χρόνο τη «μανάρα» που θα γεννήσει το «λαμπριάτικο», που δεν αποκόβεται από τη μητέρα του αλλά αφήνεται εκεί μέχρι τη Μεγάλη Πέμπτη που πηγαίνει σπίτι ή με μια κόκκινη κορδέλα στον λαιμό ή με μια κόκκινη βαφή στη ράχη. Οι υπόλοιποι αγοράζουν αρνί από τον τσοπάνη, φροντίζοντας να μείνει στο σπίτι τους τουλάχιστον για το Μεγάλο Σάββατο για να θεωρηθεί σπιτικό, ώστε να μπορέσουν να δουν τα μελλούμενα, «διαβάζοντας», κυρίως, τη σπάλα της δεξιάς ωμοπλάτης.
Στις 6 το απόγευμα ξεκινά η λειτουργία της Αγάπης, όπου μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου, οι γεροντότεροι της ενορίας παρατάσσονται έξω από την εκκλησία και ανταλλάσσουν το φιλί της αγάπης με τους ενορίτες που περνούν από μπροστά τους. Εν συνεχεία, γίνεται η τελετή των «αδελφοποιτών», στην οποία νεαροί, έχοντας μαζί τους μια κοπέλα, στέκονται μπροστά το ιερό φορώντας κόκκινες ζώνες, ορκίζονται πάνω στο Ευαγγέλιο και εν συνεχεία ο παπάς τούς ονομάζει «αδέλφια».
Μετά τα πρώτα χρόνια ομαλής πασχαλινής συμβίωσης μεταξύ Οικουμενικού Πατριάρχη και σουλτάνου, με εκατέρωθεν ανταλλαγές δώρων, περνάμε στη σκοτεινή περίοδο κατάργησης του προνομίου του τριήμερου εορτασμού στους Ελληνες Ορθοδόξους.
Κωνσταντινούπολη στις 22/4/1821, λεηλασίες εκτελέσεις φωτιά και απαγχονισμός του πατριάρχη Γρηγορίου Ε’
Ένα ιστορικό έγγραφο του Oικουμενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως, αποκαλύπτει πώς ενεργούσαν οι Tούρκοι κατακτητές για να πνίξουν το θρησκευτικό συναίσθημα των ραγιάδων κατά τις μεγάλες γιορτές τους και κυρίως κατά τις ημέρες του Πάσχα. Για ν’ αφανίσουν τον ενθουσιασμό, τη συνοχή και την ελπίδα που χάριζε στους σκλάβους ο παραδοσιακός πανηγυρισμός της Λαμπρής, έβαζαν πλέον σ’ εφαρμογή διατάγματα απαγόρευσης και καταπίεσης που είχαν εκδοθεί κατά καιρούς και όριζαν το πώς θα ντύνονται (με φτωχικά ρούχα) και πώς θα γιορτάζουν τις ημέρες αυτές (χωρίς χορούς, τραγούδια, παιχνίδια και συναθροίσεις) οι Pωμιοί.
Πρέπει τέλος ν’ αναφέρουμε ότι οι κατακτητές προγραμμάτιζαν, συχνά κατά τόπους στις μεγάλες γιορτές των ραγιάδων, και θανατικές εκτελέσεις χριστιανών που καταδίκαζαν με διάφορες κατηγορίες και ειδικότερα γιατί δεν δέχονταν ν’ αλλαξοπιστήσουν. Πετύχαιναν έτσι βέβαια να κάνουν «μαύρη» τη Λαμπρή τους αλλά όχι και να λυγίσουν το φρόνημά τους.
Τουρκικές θηριωδίες εις βάρος χριστιανικών πληθυσμών
Το Πάσχα του 1821 κυριαρχούσε ένα περίεργο συναίσθημα. Είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται οι εξεγέρσεις των Ελλήνων και η φλόγα της Επανάστασης απλωνόταν σε κάθε γωνιά της ρωμιοσύνης. Οι Οθωμανοί ήταν φοβισμένοι και αγριεμένοι φοβούμενοι ότι θα έχαναν την περιουσία τους και τα προνόμια τους. Οι Έλληνες από την άλλη φοβούμενοι την άγρια απάντηση των Τούρκων δεν θα έκαναν Ανάσταση στην πόλη αλλά στα ξωκλήσια και στα μοναστήρια. Όντως όσοι Χριστιανοί βρεθηκαν στην Πόλη βασανίστηκαν και σφαγιάστηκαν. Στην «καρδιά» της μεγαλοβδομάδας του 1821 οι επαναστατημένοι ραγιάδες απειλούνταν με πάθη όμοια με του Χριστού. Την δε Κυριακή του Πάσχα απαγχονίστηκε ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’, ενώ όλη την Μεγάλη Εβδομάδα θανατώθηκαν πολλοί λόγιοι, άρχοντες, έμποροι.
Στο Άργος είχε ήδη εκδηλωθεί η αντίσταση των Ελλήνων με την ενέδρα στη Δαλαμανάρα και είχε αρχίσει να εκδηλώνεται η πολιορκία του Ναυπλίου μιας και οι Τούρκοι είχαν κλειστεί στα τείχη. Οι ¨Ελληνες είχαν δημιουργήσει ένα πρόχειρο στρατόπεδο στο Κατσίγκρι και γιόρταζαν το Πάσχα μέσα σε ατμόσφαιρα κεφιού τρώγοντας και πίνοντας από τις “περιουσίες” των Τούρκων που είχαν αφήσει βιαστικά καθώς κλείστηκαν στα τείχη του Ναυπλίου.
Όμως την 10η Απριλίου, ημέρα Κυριακή του Πάσχα, οι Τούρκοι επωφελούμενοι της μεγάλης γιορτής των χριστιανών επιτέθηκαν στους Έλληνες πολιορκητές, τους οποίους βρήκαν «απαρασκεύους και ευθυμούντας», τους σκόρπισαν, σκότωσαν 23, εκ των οποίων και τον ηγούμενο της Μονής Αυγού και αιχμαλώτισαν άλλους, τους οποίους και ανασκολόπισαν (θανάτωσαν με παλούκωμα) στη πόλη του Ναυπλίου.
Έτσι έληξε η πρώτη, από ξηράς, πολιορκία του Ναυπλίου.
ΠΗΓΕΣ
- O εορτασμός της Ανάστασης επί Τουρκοκρατίας και οι παραδόσεις της εποχής που διατηρήθηκαν υπό το βλέμμα των κατακτητών
- Tο Πάσχα στην Tουρκοκρατία
- Πάσχα στην Τουρκοκρατία: Ήθη, έθιμα και η συνύπαρξη με τους Οθωμανούς
- Έτσι έκαναν Πάσχα οι Αθηναίοι κατά την Τουρκοκρατία
- Το διαφορετικό Πάσχα του 1821